Skąd nazwa Czarna Dąbrówka?

Co łączy budowę linii kolejowej Bytów - Miastko z nazwą Czarna Dąbrówka? Wygląda na to, że... Dąbrówka.

Czarna Dąbrówka (niem. Schwarz Damerkow) przez zdecydowaną większość swojego istnienia funkcjonowała pod nazwą Dąbrówka. Wypada zaznaczyć, że w starych dokumentach występują różne wariacje tej nazwy: Damerkow, Damerkau, Damerow, Dammerkow, Damerckow. Miejscowość jako Damerkow wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1457 r. Była wówczas własnością Martina von Puttkamera, syna Wawrzyńca, nazywanego w dokumentach „Święca lub Puttkamer”. Obok Dąbrówki Martin posiadał również Kleszczyniec i Żochowo (gm. Potęgowo). Według Ellinor von Puttkamer (E. von Puttkamer, „Geschichte des Geschlechts von Puttkamer”) jest on założycielem linii rodu określanej jako Kleszczyniec - Czarna Dąbrówka.

W spisie rycerstwa pomorskiego z 1628 r. (R. Klempin, „Martikeln und Verzeichnisse der Pommerschen Ritterschaft”) Czarna Dąbrówka pojawia się jako Dammerkow, a jej właściciel (z rodu Puttkamerów) wymieniany jest jako Claufs zu Dammerkow. Jego zobowiązania podatkowe naliczano od posiadanych we wsi 10 gospodarstw, 2 zagród i owczarni.

Jeszcze inaczej zapisał nazwę miejscowości A. von Livonius w 1717 r. w opisie ludności powiatów słupskiego, sławieńskiego i miasteckiego (A. von Livonius, „Die Bevölkerung der Kreise Stolp, Schlawe und Rummelsburg kurz nach 1700”). W jego zestawieniu Czarna Dąbrówka figuruje jako Damerckow i posiada aż 4 właścicieli szlacheckich oraz 6 gospodarzy i 3 zagrodników.

Z kolei prowadzona od 1772 r. księga wieczysta dla majątku szlacheckiego (Guts Band, AP w Koszalinie /oddz. Słupsk, syg. 27/61/0/-/1064) określa Czarną Dąbrówkę jako Damerkow bei Nossin, co może świadczyć o pośledniejszej roli względem Nożyna, jakby nie było ówczesnej siedziby parafii ewangelickiej.

U Brüggemanna w 1784 r. (L. Brüggemann, „Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preusischen Herzgotums Vor- und Hinterpommern”) nazwa miejscowa występuje w najbardziej rozpowszechnionej formie, czyli jako Damerkow. Wieś podzielona wówczas była na części A i B. Obie należały do Puttkamerów. Przy czym część B była związana z ich majątkiem w pobliskich Podkomorzycach.

W XIX w. powszechnie przyjęło się miano Dąbrówka („Damerkow - Vassalen Tabelle de 1804, Pommersche Ritterschaft am 1. Januar 1862”). Tę formę powielają ukazujące się wówczas księgi adresowe majątków ziemskich („General - Adressbuch der Ritterguts - und Gutsbesitzer im Norddeutschen Bunde 1870”, „General - Adressbuch der Ritterguts - und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche 1879”, „Pommersches Güter - Adressbuch 1892”). W tym też okresie, ok. 1864 r., Puttkamerowie ostatecznie pozbyli się swojego starego lenna, jakim była dla nich Czarna Dąbrówka. Majątek przeszedł w mieszczańskie ręce, najpierw Alexandra Schulze, a później rodziny Ikier. Obejmował powierzchnię ok. 850 ha.

Tyle tytułem wstępu. Wraz z początkiem XX w. dochodzimy do sedna interesującej nas sprawy. Od 1898 r. budowano przebiegającą przez Czarną Dąbrówkę linię kolejową Bytów - Lębork. Dla ruchu towarowego otwarta została 1.08.1902 r., a dla pasażerskiego miesiąc później. W dzienniku urzędowym powiatu bytowskiego ukazało się stosowne ogłoszenie Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Gdańsku o otwarciu nowej linii („Bütower Kreisblatt”, nr 64, 1902, s. 227). Dołączono do niego także pierwszy rozkład jazdy pociągów, z którego wynikało, że będzie obsługiwana przez 3 pary pociągów. Czarna Dąbrówka była jedyną stacją tej linii położoną na terenie powiatu słupskiego (pozostałe w bytowskim i lęborskim), co też znalazło odzwierciedlenie w rozkładzie, gdyż wyraźnie zaznaczono, że chodzi o Dąbrówkę w powiecie słupskim (Damerkow Kr. Stolp).

W miejscowości powstała duża stacja kolejowa obejmująca dworzec (nastawnia, poczekalnia, kasy biletowe, restauracja), budynek gospodarczy, budynek mieszkalny dla pracowników kolei, a także rampy załadowcze, bocznice i inną niezbędną infrastrukturę (żuraw, pompa, sygnalizacja). Zajmowały one na tyle znaczny obszar, że postanowiono go administracyjne wydzielić ze wsi. Odtąd Czarna Dąbrówka podzielona była na okręg dworski (Gutsbezirk), gminę (Gemeinde) i dworzec (Bahnhof).

Jednocześnie, jeszcze tego samego roku, rozpoczęły się działania zmierzające do utworzenia, wspomnianego na początku, połączenia kolejowego między Bytowem a Miastkiem. Pismo intencyjne w tej sprawie Rejencji Koszalińskiej do nadprezydenta Prowincji Pomorskiej w Szczecinie nosi datę 6 listopada 1902 r. (Nebenbahn Bütow-Rummelsburg, AP w Szczecinie, syg. 65/73/0/8.2/2124). Przystąpiono do konsultacji społecznych dotyczących wytyczenia nowej trasy. Pod uwagę brano dwa warianty. Jeden zakładał, że biec będzie początkowo od Bytowa do Dąbrówki w powiecie bytowskim (Damerkow Kr. Bütow) po już istniejącej linii Bytów - Korzybie, a następnie od Dąbrówki do Chotkowa, dalej na północ od Modrzejewa do Wądołu, stąd na południowy zachód do Głodowa przez Piaszczynę, Lubkowo, Dretynek do Miastka. Drugi wariant (ostatecznie zrealizowany) zakładał trasę przez Niezabyszewo, Tuchomko, Tuchomie, Trzebiatkową i Kramarzyny, a dalej jak w pierwszym wariancie. Jak wynika z akt, mieszkańcy rozpoczęli ostre lobbowanie u władz za wyborem którejś z tras. Słano obszerne elaboraty opatrzone podpisami mające przekonać do wyboru jednej z opcji. Szczególną aktywność na tym polu przejawiał niejaki Wagner, właściciel dóbr w Dąbrówce (bytowskiej). Z księgi adresowej („Pommersches Güter - Adressbuch 1905”) wynika, że chodzi o Karla Wagnera, właściciela dóbr rycerskich w Dąbrówce (miejscowość podzielona była na część szlachecką - Adliche Damerkow i państwową - Staatliche Damerkow).

Kluczowe w całej sprawie jest pismo Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Gdańsku z 13.02.1904 r. do nadprezydenta Prowincji Pomorskiej w Szczecinie. Dotyczy ono ustanowienia ruchu wagonów towarowych w Dąbrówce (bytowskiej). Wynika z niego, że na spotkaniu z przedstawicielami Dyrekcji, które odbyło się w sierpniu 1903 r., mieszkańcy zadeklarowali bezpłatne przekazanie gruntów pod rozbudowę stacji (przystanek pasażerski istniał już we wsi, na linii Bytów - Korzybie), dostarczenie kostki brukowej, a także ewentualnie wkład pieniężny. Karl Wagner zgodził się nieodpłatnie przekazać grunty pod stację towarową oraz 1000 RM. (Widać zależało mu na tym rozwiązaniu, prawdopodobnie dlatego, że myślał o rozwoju swego majątku obejmującego ok. 500 ha i gorzelnię z maszyną parową). Problem polega jednak na tym, że dokument został opatrzony nagłówkiem: „Dotyczy: ustanowienia ruchu wagonów towarowych w Dąbrówce pow. Słupsk” (Damerkow Kr. Stolp), a przecież chodziło o Dąbrówkę pow. Bytów (Damerkow Kr. Bütow).

Od tego momentu uruchomiona została pruska machina urzędnicza. O pomyłce Rejencja Koszalińska została poinformowana 11.03.1904 r. Tymczasem już 18.03. uzyskano zgodę Ministerstwa Robót Publicznych na zmianę nazwy stacji Dąbrówka położonej na trasie kolejowej Bytów - Lębork. 22.03. nadprezydent Prowincji Pomorskiej w Szczecinie przesłał prezydentowi Rejencji Koszalińskiej zgodę ministerstwa na zmianę nazwy stacji Dąbrówka pow. Słupsk (Damerkow Kr. Stolp) na Czarna Dąbrówka (Schwarz- Damerkow) z dniem 1.05. tego roku i polecił Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Gdańsku wydanie odpowiednich instrukcji. 11.04. Dyrekcja w Gdańsku stwierdza w odpowiedzi do Rejencji Koszalińskiej: „(...) Odnośnie przekazanego nam odpisu i przyjętego obwieszczenia o poprawieniu nazwy stacji Dąbrówka, powiat Słupsk na Pomorzu, na Czarna Dąbrówka przyjęliśmy uważnie do wiadomości (...)”, i wydaje obwieszczenie o treści: „(...) Od 1 maja br. położona na linii kolejowej Bytów - Lębork stacja Dąbrówka, powiat Słupsk na Pomorzu otrzymuje oznaczenie Czarna - Dąbrówka.

Gdańsk, dn. 11 kwietnia 1904 r.

Królewska Dyrekcja Kolei Żelaznych (...)”.

Zastanawia szybkość, z jaką ta zmiana została przeprowadzona, nie czekając na początek nowego roku i nie licząc się z protestami mieszkańców (jest o nich mowa w piśmie Rejencji Koszalińskiej do Ministerstwa Robót Publicznych z 11.03.1904 r.). Zakładać należy, że takie sytuacje jak opisana wyżej zdarzały się częściej, ale problem uznano za palący. Nie jest też do końca jasne, dlaczego postanowiono o zmianie nazwy stacji Dąbrówka w powiecie słupskim, a nie bytowskim. Być może argumentem był fakt, że w powiecie słupskim istniała już inna  miejscowość o nazwie Dąbrówka (Damerkow). Chodzi tutaj o Dąbrówkę w gm. Damnica.

Przeglądając akta Urzędu Stanu Cywilnego w Czarnej Dąbrówce (Standesamt Damerkow), można zaobserwować, jak zmianę nazwy miejscowości realizowano w praktyce. W rejestrze urodzin za 1904 r. (Geburts -Neben - Register Standesamt Damerkow, AP w Koszaline /oddz. Słupsk, syg. 27/283/0/45) pod datą 19.04. widnieje informacja o narodzinach córki woźnicy Paula Ludwiga Maikuta zamieszkałego w Dąbrówce, okręg dworski (Damerkow Gutsbezirk), czyli w czworakach dla pracowników majątku ziemskiego, należącego wówczas do Ikierów. Następny wpis w rejestrze odnotowany został pod datą 10.05.1904 r. Handlarz końmi Wilhelm Emil Laurenz zgłosił wówczas narodziny swego syna. Jako jego miejsce zamieszkania figuruje już Czarna Dąbrówka gmina (Schwarz - Damerkow Gemeinde).

Rejestr małżeństw z tego roku (Heirats - Neben - Register Standesamt Damerkow, AP w Koszaline /oddz. Słupsk, syg. 27/283/0/46) przynosi podobne informacje. 14.04.1904 r. w zawiązek małżeński wstąpili robotnik z Ząbinowic w powiecie bytowskim, Herman August Gliffe, lat 26 i zamieszkała w Dąbrówce (gmina) panna „bez żadnej szczególnej profesji”, Weta Emilie David, lat 25.  Jednym ze świadków na ślubie był również zamieszkały w Dąbrówce (gmina) Wilhelm Philipp Bergann określany jako gospodarz na jednej czwartej (viertelbauer - Hofbesitzer). To ostatnie określenie świadczy o żywej jeszcze wówczas tradycji określania rolników terminami wywodzącymi się z okresu gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej.

Kolejny zapis w tym rejestrze budzi zastanowienie. Oto 2.11.1904 r. ślub biorą nadzorca Adolf Gustaw Lande z Pałubina w powiecie kościerskim z zamieszkałą w Dąbrówce, pow. Słupsk, Martą Augustą Kaniess, córką mistrza stolarskiego. W przypadku panny młodej urzędnik dokonujący wpisu w rejestrze nie podał obowiązującej już wówczas nazwy, czyli Czarna Dąbrówka. Zrobił to natomiast w odniesieniu do świadków - półgospodarza (halbbauer) Alberta Gottlieba Staschke i mistrza gorzelniczego Hermanna Alberta Gutzmera stwierdzając, że obaj mieszkają w Czarnej Dąbrówce. Jak widać potrzebny był czas, by przełamać siłę przyzwyczajenia.

Zestawienie akt Urzędu Stanu Cywilnego uzupełnia rejestr zgonów (Sterbe - Neben - Register Standesamt Damerkow, AP w Koszaline /oddz. Słupsk, syg. 27/283/0/47). Ostatni wpis przed ogłoszeniem zmiany nazwy miejscowości dokonany został 21.03.1904 r. Przed urzędnikiem stanu cywilnego stawił się wówczas mistrz murarski Heinrich Hübner, zam. w Dąbrówce (gmina) i zgłosił śmierć Karla Hübnera, lat 67, również murarza, zapewne ojca, zmarłego w swoim mieszkaniu w Dąbrówce (gmina). Kolejna adnotacja, z 14.05. tego roku, uwzględnia już dokonaną 2 tygodnie wcześniej zmianę nazwy miejscowości. Tego dnia zawiadowca stacji Leo August Pruschaik mieszkający w Czarnej Dąbrówce (gmina) złożył oświadczenie o śmierci swojej 5-tygodniowej córki Klary. Urzędnik odnotował, że urodziła się ona w Czarnej Dąbrówce, co może się wydać anachronizmem, gdyż 5 tygodni wcześniej obowiązywała jeszcze nazwa Dąbrówka.

Z przytoczonych wyżej zapisów akt Urzędu Stanu Cywilnego w Czarnej Dabrówce wynika, że wprowadzenie nowej nazwy nie nastręczało większych problemów, choć urzędnicy nie ustrzegli się drobnych, acz oczywistych w tych okolicznościach, pomyłek. Tym większe zaskoczenie musi budzić fakt, że w wydanej w 1905 r. księdze adresowej majątków ziemskich („Pommersches Güter - Adressbuch 1905”) figuruje jeszcze nazwa Damerkow w odniesieniu do Czarnej Dąbrówki. W tym przypadku zachodzi jednak uzasadnione podejrzenie, że początkowo określenie Czarna Dąbrówka (Schwarz - Damerkow) stosowano tylko w odniesieniu do stacji kolejowej, zgodnie z cytowanym wyżej obwieszczeniem Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Gdańsku. Dopiero z czasem nazwę rozciągnięto na całą miejscowość, choć podział na Dąbrówkę (wieś) i stację kolejową Czarna Dąbrówka uwzględniony jeszcze został na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1937 r.

Warto też zwrócić uwagę na pisownię z myślnikiem rozdzielającym Schwarz i Damerkow. Występuje ona w oficjalnych dokumentach Ministerstwa Robót Publicznych i Rejencji Koszalińskiej. Pojawia się też na pierwszych znanych kartach pocztowych z Czarnej Dąbrówki, wydanych ok. 1907 r. później myślnik zanika, a nawet pojawia się forma łączona w brzmieniu „Schwarzdamerkow”.

Po wojnie nie było większych trudności z zaadaptowaniem nazwy miejscowości do polskich realiów. Nie budziła większych kontrowersji, więc poprzestano na prostym tłumaczeniu z języka niemieckiego. Kwestię tę regulowało Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych a dnia 15 marca 1947 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości („Monitor Polski”, nr 37, s. 12), choć niemiecką nazwę zapisano tu błędnie jako „Schwartz Damerkow”.

Warto wspomnieć, że w tradycji lokalnej przetrwała też nazwa Czarnolesie, używana przez pierwszych polskich powojennych mieszkańców wsi. Jako Czarnolesie występuje Czarna Dąbrówka na kartach powieści „Czerwone Róże” Anny Łajming, która do 1948 r. mieszkała w pobliskich Kozach.

Tomasz Ostrowski