Tec nôlepi we Warszawie abò Pùpkòwie!

Tradicyjné topònimë to piãkny dzél kaszëbsczi spôdkòwiznë. Niejedne ùsadzoné wedle òsoblëwégò pòłożeniô, jiné na wdôr wëdarzeniô, lëdzy, abò… dlô smiéchù. Swòje nazwë mają nié leno wse, a téż jich wëbùdowania. Na Gôchach prawie rëchtëją spòlëznowé kònsultacje, co zrobic z tima drëdżima. Nié z wszëtczima, a leno z tima, jaczé jesz nie òstałë wpisóné na òficjalną lëst „przysiółków” (kasz. òsedlëców). Dlôcz? A dlôte, że w ùszłim rokù zmieniło sã prawò (Dz.Ù. z 2021 r., numr 1368). Terô to, co je dzélã wsë, a nie je òsedlëcã, ni mòże miec swòji apartny numeracje adresów. A tak bëło donëchczôs. Np. takô Warszawa, co leżi krótëchno Lëpińc, a jima słëchô (je dzélã lëpińsczégò szôłtëstwa), mô swòjã numeracjã. Dlôte w òsobistëch dowòdach mieszkańców jedurnegò dodomù w tim wëbùdowanim stoji Warszawa 1. Kò, żebë tak bëło dali, wedle nowégò prawa Warszawa mùszi sã stac òsedlëcã. Nôpierwi równak ji mieszkańcë rzeką, czë są za ùtrzimanim nazwë, czë procëm (tej bãdą mùszelë zmienic dowòdë). Taczich wëbùdowaniów je w gminie Lëpińce wiãcy i wszëtczé czekają kònsultacje.

Dlô przëbôczeniô pësznotë gôsczich pùstkòwiów, niżi pùblikùjemë tekst Łukôsza Zołtkòwsczégò, jaczi ùkôzôł sã w „Pòmeranie”.

Całi swiat w jednym placu

Do Betlejem prosto bieżta, wedle Falka, wedle Mëszczi, wedle ti Falkòwi krëszczi.

W Hòlandie nie roscą tulpë, a lëdze, chtërny w ni mieszkają, do Bòrzëszk jeżdżą czile razy na dzéń. Do Kòzégò nicht sã nie przëznaje. W Jeruzalem nie ùkrziżowelë Christusa, a w Betlejem Pón nijak sã nie ùrodzył. W Klôsztorze celibat nie je pòpùlarny, ale nié temù Rôj òstôł pùsti. Na Gôchach tak ju je, a je wnet wszëtkò.

Kazy prawie przëjachôł. Wòłô na miã. Òn mô czerowac i òdjimac, a jô robic za prowadnika i pisac, co chto rzecze… Tec ùrodzył jem sã na Gôchach, gôdóm pò gôskù i wcyg mieszkóm w Bòrzëszkach. Temù niejedny rzeklëbë: chto jak chto, ale ten sã w tëch piôskach nie zatacy. Tak prawie ùdbôł so mój przédny redachtór. Jô doch tak pewny nie jem. Nawetka jem jima to rzekł, tec nie dalë wiarë. Tak móm prowadzëc pò rozmajitëch pùstkach na Gôchach. Jedzemë? Dze nôpiérwi? – nôgli Kazmiérz.

ADAM Z ÉWĄ JU WËBËLË

Naszé auto parzi z Bòrzëszk. Nôblëżi mómë do… Raju. Szkòda, że òstôł le w pamiãcë lëdzy. Czasã tam, dze bëło piérwi gbùrstwò, zazérô le jaczi zwiérz. Wedle néżków òd trapów, wzãtëch w pòsôg bez trôwã, mòżna pòznac, dze stojała chëcz. Tam a tu dozérómë jesz jaczés gruzë. Pewno to zaòstałosc dôwnëch bùdinków, co sã rozjãłë ju lata lateczné temù. Jo, jo, wiémë, że nicht nama nie wëklarëje, skądka nen Rôj. Tak òbzérómë sã wkół, mòże co dozdrzimë. Pëszno, tec westrzód drzewów niżódny jabłónczi ani żniji, jaczé bë szlachòwałë za Adamã i Éwą. Krótkò wirowë òbrosłé lasã, dze wiater mùjkô wietwie letczim wiéwã. Słëchómë szëmù, ale òn téż nie je w sztãdze nama wëjasnic, skądka pòzwa pùstkòwiô. Kazmiérz òdjimô, ale jô chcã jachac dali. Za sztót jesmë nazôd w Bòrzëszkach. Czej nëkómë bez wies, witô nas Archaniół Michôł. Pòstacëjô w stolëcë Gôchów baro tczonô, nié le temù, że prawie òn pòmógł Czôrlińsczémù w biôtce ze Smãtkem. A mòże z jegò leżnoscë zaczãlë nazëwac pùstczi, co bëłë blëskò, Rajem? Chto bë to dzysô wiedzôł! 

TULPÓW NI MA, WIATRAKÓW TÉŻ

Tak abò jinaczi, kò jedzemë dali, jaż do Hòlandie. Doch nié ti nad Nordowim Mòrzã. Do ti naszi ni mómë wiãcy jak trzë kilométrë. Òb drogã mërgają wedle nas cãżarowé auta. Wëwôżają nôwiãkszé mineralné bògactwò Gôchów. Niżódné złoto, niżódné diamentë ani jantarë, chòc ne òstatné téż mòżna tu nalezc. To piôsk a kamë, jaczich skandinawsczi lądolód mô naprzëniosłé grëbi na sto a wiãcy métrów grubiznë. Dzysô wiele firmów òskòmi jich wëbiéranié. Równak le trzë dostałë kòncesëje…

To je ta Hòlandiô? – pitô Kazmiérz. Jo, jesmë na placu. Zazérómë do gbùrstwa Józwë Stip-Rekòwsczégò. Czedës më tu mielë tôflã z pòzwą. Równak chtos ją wzął – òpòwiôdô, a zôs dodôwô: Òb lato widoczi są piãkné. Gòrzi zëmą, czej sniég zawieje drogã. Biwô, że sami mùszimë ze smiotama biôtkòwac sã.

Le prawie je lato. Tak òd jedny stronë zbòżé, a z drëdżi môłé błotkò òkòloné lasã. To na nie pòkazëje gbùr. Piérwi wòda sygała wëżi. Në terôzka je ji mni a mni – dolmaczi Barbara, slëbnô Józwë. Zazdrzóny na snôżotã pùstków, bez mała zabiwómë zapëtac, jak sã żëje w Hòlandie. Nierôz je smiészno. W ùrzãdach, czej rzekã, dze mieszkóm, pòdkôrbiają, czë nie brëkùjã paszpòrtu – smieje sã Barbara. A skądka sã wzãła pòzwa nëch pùstków? Kòle kawë klarëje nama to Józef. Òb czas wòjnë starkòwie ùkriwelë tu dwùch Hòlãdrów. Le jeden szczeslëwò wrócył nazôd dodóm. Drëdżi zdżinął – gôdô. Czedë chcemë sã doznac drobnotów, rozkłôdô rãce. Czej bë żëlë starszi, òni cos bë wama wiãcy pòwiedzelë. Jô nick dali nie wiém – rzecze J. Stip-Rekòwsczi.

Dzys Hòlandiô to le dwa gbùrstwa. Młodi za robòtą wëjéżdżają w swiat. Dlô nëch, co òstalë, czas ùcékô pòmalinkù. Wiele wòlni jak w Amsterdamie czë Hadze, nawetka jak w niedaleczim Bëtowie. Tec ni ma dzëwòtë, czej wkół pòla, a tak blëskò lasu i wòdë.

BRZÓSK? TEC JE WIEDZEC, ŻE ÒD BRZOZË

Z Hòlandie czerëjemë sã na Wòjsk. Dobri kilométer i stojimë na pòdwòrzim Frãcëszka Pluto-Prądzińsczégò. To miéwca gbùrstwa wcësnionégò midzë dwie wësoczé górë. Tu je Brzósk – gôdô. Zarô òpòwiôdô òsoblëwòscë tegò kraju gôsczi krajinë. Ù nas wiele gbùrów mô jistné, a te samé nôzwëska. Tak np. wkół Wòjska wiele mieszkô Gôwinów czë Prądzińsczich. Żebë sã nie zgùbic, wëdolmaczëc kòmùs drogã, jich gbùrstwa zaczãlë rozmajice nazewac – wëjasniô nasz rozmòwnik. Wedle tegò Brzósk swòjé miono dostôł òd jezora, jaczé je niedalek. A to òd brzóz, co roscą na brzegù. Gòspòdôrz òpòwiôdô téż ò jinëch pùstkach, ò Mòrgach, Lipionkù, Kòzym. Dôwómë bôczenié òsoblëwie na tã òstatną pòzwã.

Z KÒZÉGÒ SROMÒTA?

Z nalézenim Kòzégò letkò wcale nie bëło. Błądzëlësma piôszczëtima drogama midzë Rekòwem, Wòjskem a Glësnem. Wkół nas cygnãłë sã leno pòla i lasë, wcyg pòla i lasë. Kù reszce trafielësma na jaczés skrzëżowanié. I dze tu terô jachac? Nigdze niżódny chëczë! Co robic? Chcemë spùscëc sã na kawel! Szmërgniemë dëtka. Padło na reszkã, tej w lewò. Lëchi dëtk abò kawel – tak mëslima, stojącë przed wësoką górą. Droga na niã wążem sã wije, a më w pòłowie mómë ju dosc. Jesz na złosc słuńce zaczãło dogrzewac. W kùńcu, zmarachòwóny, ale wëlezlësma na nã gòrã. Wnetka nama ze łbów wëlecało całé cãżczé wspinanié, czej òbaczëlësma widok. Na ùrzmie młodé bùczi i chójczi. Dali w dole czile stôwków, w chtërné słuńce cëskało swòjé skrë. I te pòla, tam sam òddzeloné lasã. I tak jaż pò hòrizónt. Chwilã jesma jesz òbzérelë nen widok i tej rëszëlësma dali. Doch mùszelësma nalezc to òsoblëwé miescé. Trafielësma kù reszce do gòspòdarstwa Szëców. Terô ju nicht sã nie chce przëznac, że mieszkô w ny miescowòscë – gôdô gòspòdëniô Róża Szëca. Òd ni téż dowiedzelësma sã, że wëjachanié w nã gòrã nie je taczé niemòżebné, jak nóm sã wëdôwało. Piérwi, czej sniegù spadło wiãcy, bëło gòrzi. Terôzka ò kôżdi pòrze jidze wëjachac. A i lëdze naùczëlë sã nią jeżdżëc – wëjasniwô. Le ò Kòzym nick nóm pòwiedzec nie pòtrafiła. Pòradzëła zazdrzëc do sąsôdów. Jo, mielësma czedës adres Kòzé 40. Matkò, jaczi më z tim jiwer mielë. Wszëtczé ùrzãdowé papiorë bëłë pisóné na Wòjsk, a tu jedną razą Kòzé. Wszãdze mùszelësma dolmaczëc, dze to je, że to niżódné szportë nie są – jesz terô lamentëje Teréza Mądrô. Terôzka wszëtcë mają w dokùmentach wpisóné Wòjsk. Na òsoblëwô pòzwa wzãła sã wierã òd stawù. Ale czemù jegò tak òchrzcëlë, nicht nie wié.

ANI TU, ANI TAM… MÒŻE ZDEBŁO DALI

W dalszą wanogã wëbiérómë sã znôw w stronã Wòjska, dze mô bëc Skrëté. Krążimë pò rozmajitëch drogach. Szukómë gò jak jigłë w czedricczim jezorze. Pò zmùdzonym czasu i dobrëch pôrãnôsce przëjachónëch kilométrach, trôfiómë na jaczés pòdwòrzé. Skrëté? Nôlepi wama bãdze jachac zdłuż elektriczny linie – doradzëła białka. Tak téż robimë. Tim spòsobã nalezlësma sã na pòsobnym pòdwòrzu. Skrëté?! Jak swiat swiatem tu wiedno béł Wòjsk. Ò żódnym Skrëtim nie chcã nawet czëc! – jiscy sã gòspòdëni. Skrëté òkôzało sã bëc baro dobrze ùkrëté, czej ni mòglësma gò nalezc. Pò sąsedzkù, w dole, òbaczëlësma drzewianą chëcz, jaczich piérwi wiele bëło w kaszëbsczich wsach. W progù stojała zôs, jak sã pózni òkôzało 80-latnô, letkò ùrzasłô Jadwiga Łąckô. Z pòczątkù nick nie pamiãtô, nie wié, mało wiele a jesz bë gôdała, że dopiéro co sã sprowadzëła. Za sztërk sã òdezwała. Bez całé żëcé na to miescé gôdalë Piéck. Terô sã òkôzało, że to je Skrëté – òpòwiôdô J. Łąckô. Nicht nie wié, dze to dokładno leżi. Pògòtowié mô kłopòt z dojachanim, sóm dowód mùszałam ju wëmieniwac czile razy – dodôwô. Samò żëcé na pùstkòwiu ji nie przeszkôdzô. Tegò rokù dwa razë chcelësma z bratem jachac w zëmie do kòscoła i ani razu sã nóm nie ùdało. Za wiele sniegù spadło. Latem widok je jednak piãkny – gôdô J. Łąckô.

GÔSKÔ PALESTINA

Z Wòjska jedzemë na pielgrzimkã na zôpôd, prosto do Betlejem. Mòże dwa kilométrë òd Łączégò je gòspòdarstwò Czesława Medżera. Niejedną razą jem tą pòzwą nawielony. Do dzysô pamiãtóm, jak w szkòle sã z ni smielë – zaczinô wspòminac swòjé dzecné lata. Jak to na Kaszëbach, wiele nie je pòtrzébné, żebë lëdze wëmëslëlë pòzwã. Tak i tu. Jednémù ùwidzało sã, żebë pùstczi, dze stojała lëchô szopa, nazwac Betlejem. Pò wòjnie nen chłop wëjachôł, a pòzwa òstała. Chtos nawetka ùłożëł krótką wiérztã. Do Betlejem prosto bieżce, wedle Falka, wedle Mëszczi, wedle ti Falkòwi krëszczi – recëtëje Cz. Medżer. Z prôwdzëwégò Betlejem nie je dalek do Jeruzalem. Temù niejedny jãlë pòzmieniac gôsczé Betlejem na Jeruzalem. To dopiérkù dało wëstwôrzanié! Przed Gòdama przëjéżdżalë z gazétów i radia. Pitalë, jak to je mieszkac w Betlejem. Ale to nie béł kùńc. Przed Jastrama ti sami chcelë sã doznac, jak sã żëje w Jeruzalem – òpòwiôdô sostra Czesława, Teréza Stoltmón. Mie to nie przeszkôdzô, że lëdze to miescé tak òchrzcëlë. Gòrzi, czej w rozmajitëch ùrzãdach robi sã z tegò sóm jiwer – dodôwô. I pòkazëje różné pismiona. Na jednym wstawilë adresa Betlejem 2, na jinszim Jeruzalem 1, a tej jesz Łączé 1, abò nawetka Łączé 77. Ten sóm bùdink stoji w trzech różnëch wsach! I jak tu terô wëtrafic – pitô T. Stoltmón. Ale bë sã nie zamienilë. Nie wëòbrôżóm sobie żëcô w miesce, chòc tu wszãdze mómë dalek – gôdô Cz. Medżer.

Z Betlejem-Jeruzalem czerëjemë sã na Klôsztór. Jesmë czekawi, dlôcze prawie tak lëdze ùmëslëlë nazwac pùstczi pòd Bòrowim Młinã, na samim pôłnim Gôchów. Przecã przódë to béł Stôri Mòst. W jednym z bùdinków, jaczé tam stojałë, mieszkałë trzë rodzënë. To bëlë Szëcowie i dwùch Bùkòwsczich. Ù kòżdégò rodzëło sã dzéwczã za dzéwczãcem, ale niżóden knôpiczk. Razã bëło nas jaż 15! A czej na swiat przëszła mòja sostra, òjc rzekł, że to ju dali ni mòże bëc Stôri Mòst, doch to ju sã stôł czësti klôsztór – òpòwiôdô Mónika Czarnowskô. W naddôwkù jedna familiô bëła baro religijnô. Òni co dzéń òdmôwialë różańc, nie czerowelë sã tim, jak wiele robòtë jesz bëło do zrobieniô. Mòże temù wëkluła sã ta pòzwa? – dodôwô. Nowé miono chùtkò ùwidzelë sobie lëdze, co wkół mieszkelë. Pózni w parafialnëch ksãgach zapisôł ją bòrowsczi dobrodzéj, ksądz Frãcëszk Perschke. I tak ju òstało. Dzys nicht pùstków kòle rzéczi Chòcënë nie bãdze nazywôł jinaczi jak Klôsztór.

Jak òpòwiôdô M. Czarnowskô, klôsztorné dzéwczãta baro widzałë sã knôpóm. Co wieczór przëchôdalë do naji z blisczich gbùrstwów. Czasã pòmôgalë w robòce, np. przë draszowanim. A tedë sedzelë w jizbie, në żebë krótkò dzéwczãtków – wspòminô M. Czarnowskô. Wszëtcë kònieczno chcelë miec białkã z nëch trzech rodzënów. Ùwôżalë je za snôżé, a téż i robòtné. Sama pamiãtóm, jak jem robia w pòlu za chłopa. Knôpów doma nie bëło, a na gòspòdarce robòtë fùl – przëbôcziwô so mieszkónka Klôsztoru. Tec dzéwczãta wzérałë za jinszima. Kùńc kùńców le dwie òżeniłë sã z miestnyma bëńlama.

Czej lata minãłë, na pùstkach sã òdjinaczëło, tak niejednëch òskòmiło zmienic pòzwã. Móm czwórkã dzecy, trzech knôpów i dzéwczã. Czej ùrodzëlë sã knôpi, do òjca przëszedł znajómk i pòwiedzôł, że terô to ju Klôsztór nie je pasowny. Nick równak nie wëmëslëł i òstało pò stôrémù – gôdô Czarnowskô. Dzys Klôsztór to 7 gòspòdarstwów. Tam, dze stôri bùdink sã wali, stôwiają nową chëcz. Prôwdac nowi tu nie wcygają, ale młodëch nie felëje.

ZÔS W PÒLSCE

Z Klôsztoru cygniemë na Bëdgòszcz. To le sztëczk drodżi, bò leżi krótkò Bòrowégò. Mieszkają tam le trzë òsobë, to je dobré trzësta tësãcy razów mni jak w stolëcë kùjawskò-pòmòrsczégò. Cãżkò rzec, skądka ta pòzwa. Lëdze wòłalë tak ju przed wòjną – klarëje bëdgòszczónkô Halina Felskô. Czasã chto przëjedze a sã dzëwùje, że dojachôł jaż do Bëdgòszczë. Tu je cëchò i spòkójno – dodôwô ji slëbny, Andrzéj. Ten ùbëtk, jak sã nama zdôwô, je zawdzãką wësoczégò klona i jagłów (danów), chtërné szëmią nad naszima głowama. Në pewno i ti pùstczi, co je wkół. Klón je 150 lat stôri. W 1949 r. jesz dało sã òbjąc gò rãkama. Terô ju nie jidze. Jagłë téż mają swòjé lata. Wiele? Dokładno nie rozmiejã pòwiedzec – dodôwô Halina. Żegnómë sã.

Do Bòrzëszk je wnet 20 kilométrów. Przed Lëpińcama mijómë jesz môłi, szari bùdink. To Warszawa, kònkretno Warszawa 1. Ale më nëkómë dali. To ju pôrã lat, jak zmarła òstatnô niasta, co tu mieszkała. Mie ju dzysô sygnie. Jedzemë dodóm! – gôdóm do Kazmiérza. Cziwniãcym głowë pòcwierdzywô, że mô taką samą òskòmã. Biédolëwò, Zgniłi Mòst a Ùpiłkã òstawilë jesmë na drëdżi rôz.

„Pòmerania” nr 2/2012