Òd axis mundi do turisticzny atrakcje

To nôstarszi bùdink w Bëtowie. I pewno nôczãscy przebùdowiwóny. Kamë a cegłë, z jaczich gò wëmùrowelë, bez sédem stalatów widzałë a czëłë niejedno. Niejedno téż, co dzejało sã w miesce, wëcësnãło na nich swój merk. Temù jawi sã jak stôrô gardowô kronika. Prôwdac nié wszëtkò rozmieje w ni przeczëtac. Na przëmiar to, czej jã pòstawilë, czej pòwstôł kòscół, jaczégò bëła dzélã. Na gwës swiãtnica je starszô òd lokacyjnégò Bëtowa. Mùsz, stojała ju w 1346 r., czej wëznacziwelë séc nowëch ùlëców a parcelów. Swiãtnica sw. Katarzënë nie bëła do nich ani równoległô, ani prostopadłô. To lokacyjny gard miôł starã sã do ni dopasowac, a nié òna do niegò. Zdô sã, że dłëgszô òs kòscoła bieżëła wedle dłëgszi òsë piôszczësti górczi, jakô wëstôwa pôrã métrów nad rówiznã błotów a torfów dolëznë i do dzysô jidze jã dozdrzec westrzód bùdinków a ùlëców. Geòlogiczno górka to kem. Zaòstałosc pò czasu, czej pôrãnôsce tësąców lat slôdë celëszcze skandinawsczégò lądolodu jãło sã rozpadac. Ten kem, jistno jak jinszé w Bëtowie a òkòlim, w pòlodowcowi rënie wòdë ze stopiałégò lodu ùsadzëłë z piôskù a czisu. Pózni górka bëła òstrowã na wiôldżim jezorze, pò jaczim do dzysô òstałë dolëznowé torfë a téż gëtie i jezorowô kréda, jaczé jidze trafic przë leżnoscë rozmajitëch wëkòpów (tak bëło, czej stôwielë bùdinczi krómù Szulta abò bankù PKÒ kòle rënkù).

Dlô strzédnowiekòwëch bëtowianów górka, jaką ze wszëtczich stronów grodzëłë błota a miãtczé torfë, pewno téż rzéka (Bëtowa), jawiła sã ùbëtnym môlã. Dosc wiôldżim z sëchim, cwiôrdim gruńtã na tôrg, kòscół, smãtôrz, jaczés chëcze. Mòże ni mielë gò tëli krótkò gardzëszcza, negò „castrum” z dokùmeńtu z 1329 r., w jaczim bracynowie Behrowie przedôwelë Krzëżôkóm Bëtowò? Wcyg szëkómë za tim, gdze stojało, dali to wëzgódka dlô archeòlogów a historików…

Bez trzë wieczi wieża ze swòjim kòscołã a smãtôrzã robiła za bëtowsczi axis mundi. Swiat, nen lokalny, sã wkòło ni krącył. Tu biło serce lokalny spòlëznë – dëchòwé a ekònomiczné. Lëdze przëchòdzëlë sã pòmòdlëc, pòchòwac kògò, zdawac, swiãtowac. Zazérelë na tôrg, co kòscérził sã krótkò, kùpic, przedac, spòtkac sã, doznac co nowégò. Wieża wëstôwa wësok nad daczi miejsczich bùdinków. Jakbë parłãczëła Bëtowò z niebã, prawie jak richtich axis mundi. Dało jã widzec z daleka, jak jaką blizã, chtërna chłoscy do se wãdrów, hańdlarzów.

Në kò bez pòstãpné trzë wieczi swiãtnicë sã nie darzëło. Prôwdac z całim miastã a zómkã trafiła na òbrôzk znóny mapë Lubinusa, kò pò richtoscë bëło gòrzi a gòrzi. Òdżin przëchòdzył za ògniã. Kòżdi nikwił pòdwigłą z wiôldżim trudã kònstrukcjã i zôs nôlégało zbierac dëtczi, gòdzëc méstrów. W naddôwkù przëszła biéda. Biéda môłi katolëcczi parafie w miesce, w jaczim dominowelë a wastowelë lëtrzë. Pò ògniu w 1700 r. swiãtnica przedtim trzënawòwô pòzmienia sã w mniészą jednonawòwą. Tej wkòło docësnãłë jã jesz barżi kamiéńce, jaczé wërosłë na dôwnym smãtôrzu (nie wiémë, czej òprzestelë chòwac w tim flachù). Mòże prawie tej pòwsta pòwiôstka ò bëtowsczim bazyliszkù. Dzywny ùkôzce, co ò dwanôsti w nocë jã dało trafic kòle kòscoła. Czej na kògùm sã przëzdrza, ten chùtkò… ùmiérôł. Chto jã stwòrził, pewno chcôł pòkazac, że wieża z kòscoła ju nie je lokalnym axis mundi. Òdjinaczëła sã w cemny flach, gdze nôlégô bëc òstróżnym, bò mòże dac co lëchegò.

Tak do strëmiannika 1945 r., czej Czerwionô Armiô zbómbòwała swiãtnicã. Pôrã tidzeni pózni bëtowsczi katolëcë, ti dowòjnowi a nowi, jaczima z piersza bëlë òsoblëwie Kaszëbi z kartësczegò a kòscersczégò, nalezlë so nowi kòscół. Ten, co stojôł kòl rënkù, prôwdac ewanielicczi, kò lëtrzë, chtërnym słëchôł, doch ju le czekelë na wëwiezenié za Òdrã. Razã z wiérnyma do „nowi” swiãtnicë szła sw. Katarzëna i Jón Chrzcëcél – patroni bëtowsczi parafie.

Òstałë wëpôloné néżczi, w zabëcym stojałë do 60. latów XX w., to je do czasu, jaż bëtowianowie skùńczëlë ùprawianié centrum swòjégò gardu pò wòjnowim ògniu. Pòkùńc wzãlë sã za stôrą sw. Katarzënã. Mùrë zwrócëlë, òstawilë wieżã. Ta prôwdac we strzódkù mia stopiałé òd ògnia cegłë, równak stojała. Sygło le wrócëc dak. Pôrã lat pózni, czej pòwstało karno, co chcało ùsadzëc w miesce kaszëbsczé mùzeùm, władze òddałë mù wieżã na magazyn. Timczasã w nawach pòwstôł dzél parkù, co sã cygnął òd ùl. Wòjska Pòlsczégò. Niewësoczi mùrk òddzeliwôł gò òd parkingù z betonowi trelinczi.

Tak bawiło do drëdżi pòłowë 90. latów. Mùzeùm ju nie brëkòwało wieżë, bò pôrã lat przedtim dostało całi dzél na zómkù. Wieżã w pachtã wzôł Michôł Fijałkòwsczi, bùrméster w latach 1990-94. Inżiniéra ùsadzył szosë a pòcygnął do nich trapë. Jegò firma òtemkła bióro, a białka Grażëna pierszą w Bëtowie galeriã z malënkama, artisticznym skłã, ceramiką itd. Żëcé wrócało do wieżë. Kò chùtkò téż przeszłota, czej w latach 2001-2002 pòznańsczi archeòlog Pioter Chachlikòwsczi kòpôł w nawach i wkòło nich, to je na dôwnym smãtôrzu. Bëtowianowie zdrzelë na to badérowanié nôdzejno. Doch to béł nôstarszi dzél jich miasta. Mòże kùreszce co cekawégò dowiedzą sã ò jegò zôczątkù, ò nôstarszich jegò mieszkańcach? Nie je wiedzec równak, czë abë pòznansczi badéra czegò za wiele nie wëkòpôł, nie òbùdzył. Jaczés fatum abò cos, co spiéwô na stôrą bazyliszkòwą nótã… Co bë tu nie wëstwarzac, do dzysô jesmë sã nie dożdelë całownégò ùsôdzkù z nëch archeòlogicznëch badérowaniów. Dzél dokùmentacje miôł bòdôj przepadnąc w zalónëch òd wòdë jizbach pòznańsczégò ùniwersytetu. Bëtowianowie chùtkò téż sã doznelë, że òdsłonienié tegò, co òstało ze scanów stôrégò kòscoła, nie bëło dobrą ùdbą. Wiodro zaczãło rozjimac wëstôwioné na słuńce, deszcze i mrozë stôré rujinë. Rozmajité pòmëslënczi, jak temù zaradzëc, nick nie dałë. Në òdsłonionô wieża téż ni mia szczescô. Jedna ji pòdpòra pãkła, jakbë spòdlé, na jaczim stoji, òstało wëpłókóné.

Prôwdac pò badérowaniach a zagòspòdarzenim òkòlé nôstarszégò bùdinkù w miesce sã baro zmieniło, òdpajiczoné stało sã òsoblëwie atrakcyjné dlô turistów. Òdsłonioné néżczi dôwny swiãtnicë, zeloné rabatë, łôwczi, nowé betonowé kòstczi a òzdobny flaster, infòrmacyjné tôblëce. Pòstawilë téż dãbòwi pòmòst, jaczi prowadzy do wieżë. Wieczorama, czej turiscë szlë precz, pòd pòmòstã kłedlë sã spac bëtowsczi bezdodomny. Kò nie béł to dlô nich dobri plac, nie béł. Pôrã z nich ju nie òdeckło…

Z czasã midzë nawama stanãła sztatura sw. Jana Pawła II, a miescé pòzmieniło sã w plac wôżnëch wëdarzeniów, jak na przemiar mszô sw. na zjezdze Kaszëbów. Miejskô radzëzna téż nie zmùdzëła czasu. Tradicyjną pòzwã placu, co sã kòscérzi krótò stôri sw. Katarzënë, to je pl. Garncarsczi, òdjinaczëła na ju òficjalną Pl. Sw. Katarzënë. Zdô sã równak, że pamiãtają ò tim leno papiorë, na jaczich pasowną ùchwałã wstawilë. Bëtowianowie wcyg ùżiwają dôwnégò miona, nawet dzysôdniowi miejsczi radny. Zmieniło sã nié leno to. Fijałkòwscë wëcygnãlë krótkò do nowi kamiéńcë. A wieżã wzãło Zôpadnokaszëbsczé Mùzeùm, rëchtëjącë wëstôwk sparłãczony z historią miasta, co jesz barżi jãło przëcygac turistów.

Kò nié leno lëdze ùlubilë òdsłoniony nôstarszi dzélëk miasta. Pòd wësoczim dakã wieżë gniôzda ùsadzëłë jaskùlce. Ptôchë rok w rok gòszczą tu òd maja do zélnika a wëchòwùją nowé pòkòlenié. Mni regùlarno i we wiele mniészi wielënie na wieżë lãgną sã gòłąbczi a sykòrczi.

Timczasã kòl stôri wieżë zôs mają rëgnąc zemné robòtë. Tim razã miejsczé władze ùdbałë retac néżczi mùrów swiãtnicë òd rozjãcô do czësta. Na górã przińdze wiôrszta zemi, chtërna jakno zachlastnica ùspi proces niszczeniô. Wëremòntëją téż pòpãkłą kamianno-ceglaną pòdpòrã wieżë. Pò ti zmianie wieża zôs sã nie stónie bëtowsczim axis mundi, równak mòże chòc bazyliszk dô so pòkù…

Pioter Dzekanowsczi

Pùblikowóné w: „Nasze Pomorze”, Zôpadnokaszëbsczé Mùzeùm, Bëtowò, nr 22 (2021)