Z dziejów cmentarzy przykościelnych w Borzyszkowach i Brzeźnie

NIEZNANE ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW GOCHÓW

Najdawniejsze cmentarze - najczęściej te pogańskie, ale i również wczesnochrześcijańskie - są obiektem zainteresowań archeologów, którzy w celu zdobycia informacji o naszych przodkach dokonują na nich badań eksploracyjnych. Dla późniejszych epok nasi przodkowie pozostawili po sobie źródła pisane, najczęściej badane przez historyków, w których można również odszukać informacje o cmentarzach.

Cmentarze przykościelne w Borzyszkowach i Brzeźnie Szlacheckim są tak stare jak historie tamtejszych świątyń, sięgają więc czasów średniowiecza. W protokole najstarszej zachowanej wizytacji kościoła borzyszkowskiego z roku 1652 lub 1653 stwierdzono, iż znajdująca się przy kościele „kostnica była zrujnowana”, natomiast cmentarz był „źle ogrodzony”. W owym czasie kostnice spełniały bardzo istotne zadanie. Jak pisze Andrzej Mietz (Archidiakonat kamieński..., Włocławek 2005, s. 252): „Niewielkie przestrzenie cmentarzy przykościelnych powodowały konieczność przekopywania mogił i gromadzenia szczątków ludzkich w jednym na ten cel przeznaczonym miejscu - kostnicach. [...] Lokalizacja kostnic nie była dokumentowana. Wznoszono je jednak w prawej południowej części cmentarzy. Stawiane były najczęściej przy ścianach kościołów, rzadziej stanowiły obiekty wolno stojące”. W XIX wieku kostnica, podobnie jak przy innych kościołach na Kaszubach, raczej już nie istniała. Natomiast ogrodzenie cmentarza, a tym samym kościoła, zawsze było obiektem największych starań, co wymuszały na parafiach cykliczne wizytacje biskupie. Świadectwem tego są zachowane do dziś odpowiednie dokumenty. W borzyszkowskim archiwum parafialnym, obecnie przechowywanym w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie, znajduje się sporządzony w połowie XIX w. niemieckojęzyczny poszyt o numerze 11, zatytułowany „Dotyczy ogrodzenia i rozszerzenia cmentarza oraz wystawienia krzyża na tym samym”. Do poszytu wpięto trzy staropolskie dokumenty dotyczące opieki nad ogrodzeniem cmentarnym w Borzyszkowach i Brzeźnie Szlacheckim. Najstarszy z nich, dotyczący Borzyszkowych, był z pewnością sporządzony ręką słynnego dziejopisa i proboszcza ks. Jana Gotfryda Borcka ok. 1754 r. Natomiast dwa kolejne niedatowane, przez jego następców - osobno dla Borzyszkowych i Brzeźna Szlacheckiego. Powodem, dla którego wpięto je do poszytu była budowa nowego murowanego ogrodzenia wokół kościoła w Borzyszkowach w latach 1850-1851. Ówczesny proboszcz ks. Hillar zobowiązał mieszkańców wsi, należących do parafii, do pomocy murarzowi. W tym celu wykorzystał stare dokumenty, w których z kolei każdej wsi i pustkowiu przydzielono odpowiedni odcinek drewnianego płotu, jakim należało się ich mieszkańcom zająć. Obowiązki te zapewne skrupulatnie przestrzegano i egzekwowano. Dwa zachowane na ten temat dokumenty dla Borzyszkowych (nr I i II) dokładnie wyliczają, jakiego typu prace mieli wykonywać mieszkańcy poszczególnych osad. I tak były to najczęściej przęsła, ale i też furty, bramy i drabina na dach kościoła, która mogła mieć znaczenie w ochronie przeciwpożarowej drewnianego kościoła. Zestawiając oba dokumenty widzimy również jak dochodziło do pewnych modyfikacji w obowiązkach. Mając wgląd do tych dwóch dokumentów ks. Hillar mógł proporcjonalnie do dawnych zobowiązań poszczególnych wiosek i pustkowi rozdysponować prace przy budowie nowego murowanego ogrodzenia cmentarnego.

We wzmiankowanym poszycie ks. Hillar zawarł również ciekawą informację o tzw. „czarnym krzyżu” cmentarnym w Borzyszkowach. Otóż, jak zapisał, w 1848 roku zakupił on za 12 talarów od mistrza Dobrońskiego w Gdańsku cztery cynowe figury Ukrzyżowanego, z których pierwszą właściciel ziemski z Osusznicy Ignacy Rutz, przeznaczył rok później do wystawionego w swojej wsi „białego” krzyża. Druga figura została odkupiona na nowy krzyż cmentarny w Brzeźnie Szlacheckim przez tamtejszych mieszkańców. Trzecia figura zawisła na krzyżu w kościele w Borzyszkowach, natomiast czwarta została przeznaczona na krzyż, który miał stanąć na miejscowym cmentarzu. W tym celu w 1851 roku gospodarz z Wojska Ignacy Rudnik ufundował drewno dębowe na ten krzyż, które zakupił w Wierzchocinie za 1 talara. Konstrukcję wykonał stolarz Schultz z Rekowa, natomiast pomalował go na czarno syn miejscowego organisty Jan Drążkowski, po czym nastąpiło jego uroczyste poświęcenie 4 maja 1852 r.

Nie znamy powodu, dla jakiego dołączono do poszytu podobny dokument dla Brzeźna Szlacheckiego, który również dotyczył podziału obowiązków przy konserwacji ogrodzenia cmentarza (zob. nr III). Jednak w odróżnieniu do Borzyszkowych, w Brzeźnie do przęseł płotu cmentarnego przydzielono konkretnych szlachciców z tej wsi. W ten sposób zachował się do naszych czasów ciekawy spis szlacheckich mieszkańców. Niestety, nie jest on datowany, ale na podstawie znajomości genealogii niektórych rodzin z Brzeźna możemy przypuszczać, iż został on sporządzony w latach 70. lub 80. XVIII wieku.

Dokumenty zostały opublikowane w oryginalnym brzmieniu, przy zastosowaniu niezbędnej modernizacji pisowni, dostosowanej do współczesnych zasad, jak np. interpunkcja, wielkie litery, znaki diakrytyczne itp. W nawiasach kwadratowych wpisano uzupełnienia autora artykułu, znaki: < > - oznaczają miejsca uzupełnione „późniejszą ręką”, natomiast [...] - luki w tekście lub miejsca nieczytelne.

Tomasz Rembalski

APLA

I

Opisanie przęseł cmentarza borzyszkowskiego, zacząwszy od bramy wielkiej w koło, takowym porządkiem

[1] Do Borowego Młyna, Piłki [tj. Upiłki - T.R.] i Rudnika za rzeką Borowską nal[e]ży budowanie de novo [od nowa] i reparacja bramy wielkiej z dwiema fortami pobocznymi, także drabina jedna na dach kościelny.

[2] Do Glisna należą pierwsze cztery przęsła za bramą z słupami i z murłatami.

3. Do Borzyszków należą drugie cztery przęsła po gliszyńskich następujące z słupami i murłatami.

4. Do Zapcenia i Sztoltmana Pustkowiana należą dwa przęsła z słupami i murłatami po borzyszkowskich następujące.

5. Do Lubni należy forta ze wszystkim pożądkiem i zielastwem, którą za kościołem za wieś wychodzą.

6. Do Mielna i Mielonka należą dwa przęsła z słupami i murłatami za fortą lubońską następujące.

7. Do Ostrowitego należą cztery przęsła z słupami i murłatami po mielińskich następujące.

8. Do Wojska należą trzy przęsła z słupami i murłatami po ostrowickich następujące.

9. Do Kiedrowic należą cztery przęsła z słupami i murłatami po wojskich następujące.

[Luka w tekście, ale winno być „10. Do Smołdzin”] Świętka [?] [w]spólnie należy jedno przęsło z dwieja [dwoma?] słupami i murłatem po kiedrowskich następujące.

11. Do i Kaz[i]mierza [w]spolnie należy jedno przęsło z słupami i murłatem po smołdzińskim następujące.

12. Do Lipienic należą cztery przęsła z słupami i murłatami immediate [niewymyślnie - T.R.] następujące.

13. Do Kobylich Gór należy jedno przęsło z słupem i murłatą po Lipienskich następujące.

14. Do Prądzony należą cztery przęsła z słupami i murłatami immediate następujące.

15. Do Hamru należy jedno przęsło z słupem i murłatą po prądzenskich następujące, czyli trzecie od forty plebańskiej

16. Osus[z]nica anno 1754 mense Julio [roku 1754 miesiąca lipca - T.R.] po hamerskim jedno wystawiła przęsło, lecz do niej ab antiquo testimonio omnium parochianorum [od dawna świadectwem wszystkich parafian - T.R.] należy forta plebańska […] 10 przęseł po Osusnicy sobie uzurpowane attributur [nadane - T.R.] Modzelowi.

17. Do Owsnych Ostrowów należy przęsło podle forty plebańskiej z słupem i murłatą 1754 mense Julio [miesiąca lipca - T.R.] postawione, ale in futurum [w przyszłości - T.R.] modzelski z nim powinni dać tak długie przęsła, aby wystarczyły do forty.

18. Do Osusnicy za świadectwem całej parafii należy forta plebańska z łaski teraz 1754 in Julio [w lipcu - T.R.] od x. plebana postawiona, co in […] nullater […] nie powinno.

Do Łąkiego należą wszystkie przęsła od forty plebańskiej do Borowej Bramy z słupami i murłatami.

Karpno [wyraz przekreślony], Osowo, Zaosowo, Wierzchocin. Vacant [próżny]. […]>

 II

Konotacja przęsłow cmentarza borzyszkowskiego, jako które wsi i pustkowiom należące

Zacząwszy od forty wielkiej przy organaryi [organistówce - T.R.] będącej taż należy oraz z fortą małą przy niej będącej do Borowego Młyna.

Od wspomionej forty, do forty wikariackiej cztery przęsła do Gliśna. 1 2 3 4

Forta wikariacka vacat [próżna - T.R.].

Od tej forty 4 przęsła do Borzyszków 5 6 7 8

Od tych dwa przęsła do forty wiejskiej do Zapcenia.

Taż forta wiejska do Luboni. 9 10

Od tej forty jedno do Mielonka i Obork. 11. N[ota] B[ene] [w dodatku - T.R.] forty

Od tego zaś jedna do Mielna z dwoma słupami 12 - 2

Dalej od tego cztery przęsła do Ostrowitego 13 14 15 16

Od tych trzy do Wojska 17 18 19

Od Wojskich 4 do Kiedrowic 20 21 22 23

Od tych jedno do Przedostrowitego 24

Od rogu teraz zacząwszy pierwsze do Osowa 1

Od tego cztery do Lipienic 2, 3, 4, 5

Od tych jedno do Smołdzin 6

Od tego jedno do Modzela [wyraz przekreślony - T.R.] Wierzchocina 7

Od tego jedno do Kobylich Gór 8

od tego jedno do Stoltmanów 10> [późniejszy dopisek, wcześniej wolne (próżne) miejsce]

Od próżnych 4 do Prądzony 11, 12, 13, 14

Od tych jedno Modrzejewskiego 15

Od tego jedno do Hamru 16

Od tego dwa do Karpna 17, 18 //

Od Karpińskich jedno małe do Owśnych Ostrowów

Forta plebańska do Osusznicy

Od tej forty sześć przęsłów do Łąkiego, ciągnących się do forty wielkiej.

Koniec przęsłów.

Drabina wielka na kościele będąca do Piłki [tj. Upiłki - T.R.].

III

Przęsła przy kościele brzezińskim

Forta od organisty do kościoła: pana Wojciecha Trzebiatowskiego.

1mo - Pierwsze od tejże forty z dwiema słupami i murłatą p[ana] Szczepana Brzezińskiego.

2do - Pana Rolbieckiego.

3tio - Dwa przęsła z słupami do p[ana] Gliszczyńskiego.

4to - Dwa przęsła z słupami p[ana] Jędrzeja Kłonczynskiego.

5to - Trzy przęsła p[ana] Prądzyńskiego, Rekowskiego.

6to - Jedno przęsło p[ana] Jędrzeja Lipińskiego.

7mo - Dwa przęsła z słupami p[ana] Józefa Cysewskiego.

8vo - Dwa przęsła z słupami do forty wielkiej pana Michała Pruskiego.

Forta większa: p[ana] Kiedrowskiego.

1mo - Dwa przęsła od forty p[anów] Józefa i Wojciecha Brzezińskich.

2do - Dwa przęsła do p[anów] Jakuba i Jana Brzezińskich.

3tio - Piąte przęsło od forty do p[ana] Franciszka Kościelnego.

4to - Szóste od forty p[ana] Ostrowskiego.

5to - Siódme i ósme do Macieja Trzebiatowskiego vulgo Mądry

Dziewiąte do pana Jakuba Spiczak Brzezińskiego.

Dziesiąte, jedenaste, 12te: trzy przęsła do Jeżka [Jerzego] i Grzegorza Prądzyńskich.

Trzynaste do pana Szczepana Brzezińskiego.

Czternaste do pana Rolbieckiego

Piętnaste, szesnaste, siedemnaste do pana Kłonczynskiego i Pycha.

Ośmnaste do p[ana] Łąckiego.

Dziewiętnaste, 20, 21 do pana Rolbieckiego.

Dwudzieste drugie, 23 pana Łąckiego.

Dwudzieste czwarte do Bastjana i Sadzika.

Dwudzieste piąte i ostatnie do forty p[ana] Michała Pruskiego.